3. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทโส

[38] อิทานิ ยสฺมา เอวํ ธุตงฺคปริหรณสมฺปาทิเตหิ อปฺปิจฺฉตาทีหิ คุเณหิ ปริโยทาเต อิมสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐิเตน ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ วจนโต จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ สมาธิ ภาเวตพฺโพฯ โส จ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกโร, ปเคว ภาเวตุํ, ตสฺมา ตสฺส วิตฺถารญฺจ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ อิทํ ปญฺหากมฺมํ โหติฯ

โก สมาธิ? เกนฏฺเฐน สมาธิ? กานสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ? กติวิโธ สมาธิ? โก จสฺส สํกิเลโส? กิํ โวทานํ? กถํ ภาเวตพฺโพ? สมาธิภาวนาย โก อานิสํโสติ?

ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํฯ โก สมาธีติ สมาธิ พหุวิโธ นานปฺปการโกฯ ตํ สพฺพํ วิภาวยิตุํ อารพฺภมานํ วิสฺสชฺชนํ อธิปฺเปตญฺเจว อตฺถํ น สาเธยฺย, อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺมา อิธาธิปฺเปตเมว สนฺธาย วทาม, กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิฯ

เกนฏฺเฐน สมาธีติ สมาธานฏฺเฐน สมาธิฯ กิมิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กานสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ ปน อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิ, วิกฺเขปวิทฺธํสนรโส, อวิกมฺปนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ วจนโต ปน สุขมสฺส ปทฏฺฐานํฯ

[39] กติวิโธ สมาธีติ อวิกฺเขปลกฺขเณน ตาว เอกวิโธฯ อุปจารอปฺปนาวเสน ทุวิโธ, ตถา โลกิยโลกุตฺตรวเสน สปฺปีติกนิปฺปีติกวเสน สุขสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน จฯ

ติวิโธ หีนมชฺฌิมปณีตวเสน , ตถา สวิตกฺกสวิจาราทิวเสน ปีติสหคตาทิวเสน ปริตฺตมหคฺคตปฺปมาณวเสน จฯ จตุพฺพิโธ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทิวเสน, ตถา ปริตฺตปริตฺตารมฺมณาทิวเสน จตุฌานงฺควเสน หานภาคิยาทิวเสน กามาวจราทิวเสน อธิปติวเสน จฯ ปญฺจวิโธ ปญฺจกนเย ปญฺจฌานงฺควเสนาติฯ

สมาธิเอกกทุกวณฺณนา

ตตฺถ เอกวิธโกฏฺฐาโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ ทุวิธโกฏฺฐาเส ฉนฺนํ อนุสฺสติฏฺฐานานํ มรณสฺสติยา อุปสมานุสฺสติยา อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาย จตุธาตุววตฺถานสฺสาติ อิเมสํ วเสน ลทฺธจิตฺเตกคฺคตา, ยา จ อปฺปนาสมาธีนํ ปุพฺพภาเค เอกคฺคตา, อยํ อุปจารสมาธิฯ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ปริกมฺมํ ปฐมสฺส ฌานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาทิวจนโต ปน ยา ปริกมฺมานนฺตรา เอกคฺคตา, อยํ อปฺปนาสมาธีติ เอวํ อุปจารปฺปนาวเสน ทุวิโธฯ

ทุติยทุเก ตีสุ ภูมีสุ กุสลจิตฺเตกคฺคตา โลกิโย สมาธิฯ อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา เอกคฺคตา โลกุตฺตโร สมาธีติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธฯ

ตติยทุเก จตุกฺกนเย ทฺวีสุ ปญฺจกนเย ตีสุ ฌาเนสุ เอกคฺคตา สปฺปีติโก สมาธิฯ อวเสเสสุ ทฺวีสุ ฌาเนสุ เอกคฺคตา นิปฺปีติโก สมาธิฯ อุปจารสมาธิ ปน สิยา สปฺปีติโก, สิยา นิปฺปีติโกติ เอวํ สปฺปีติกนิปฺปีติกวเสน ทุวิโธฯ

จตุตฺถทุเก จตุกฺกนเย ตีสุ ปญฺจกนเย จตูสุ ฌาเนสุ เอกคฺคตา สุขสหคโต สมาธิฯ อวเสสสฺมิํ อุเปกฺขาสหคโต สมาธิฯ อุปจารสมาธิ ปน สิยา สุขสหคโต, สิยา อุเปกฺขาสหคโตติ เอวํ สุขสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน ทุวิโธฯ

สมาธิติกวณฺณนา

ติเกสุ ปฐมตฺติเก ปฏิลทฺธมตฺโต หีโน, นาติสุภาวิโต มชฺฌิโม, สุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโตติ เอวํ หีนมชฺฌิมปณีตวเสน ติวิโธฯ